هنگامی که فرزند شما داره بزرگ میشه و مراحل رشد و نمو رو پشت سر می‌گذاره (از کودکی تا بزرگسالی)، عوامل محیطی، ژنتیکی و فرهنگی میتونن بر رشد اون تاثیر بذارن. برای کودکان سخته که بتونن از چیزایی که براشون اتفاق میفته، حرف بزنن و به شما توضیح بدن، چه برسه به این که بخوان احساسات خودشون رو تجزیه و تحلیل کنن. این دقیقاً اون جاییه که روانشناسی کودک میتونه اطلاعاتی مهم و ارزشمندی به شما ارائه بده.
جین پیاژه به عنوان بنیانگذار روانشناسی کودک شناخته میشه. کار او از دهه ۱۹۲۰ به بعد، حمایت از این عقیده بود که کودکان و بزرگسالان متفاوت از همدیگر فکر میکنن. یکی از مهم‌ترین مسئله های جین پیاژه این بود که کودکان در طول کودکی خودشون مراحل متفاوت و مشخصی از رشد عاطفی و ذهنی رو پشت سر میگذارن. پیاژه همچنین معتقد بود که رشد فکری فرد، ارتباط نزدیکی با رشد عاطفی، اجتماعی و جسمی داره.
امروزه ما می‌دونیم که دوران کودکی دوره بسیار تاثیرگذاری در زندگی یک شخص است. رویداد‌‌هایی که در کودکی اتفاق میفتن، حتی اگه به نظر خیلی کوچک و ناچیز بیان، میتونن تاثیر مستقیمی بر نحوه احساس و رفتار ما در بزرگسالی داشته باشن. یک روانشناس کودک در شاخه تخصصی روانشناسی رشد که روانشناسی کودک یا رشد کودک نامیده میشه، فعالیت میکنه.
روانشناسی کودک چیست؟
روانشناسی کودک مطالعه رشد خود‌آگاه و ناخود‌آگاه کودک است. روانشناس کودک بررسی میکنه که چطور یک کودک با والدینش، خودش و جهان اطرافش ارتباط برقرار میکنه، تا روند رشد ذهنی کودک رو بفهمه.
چرا روانشناسی کودک اهمیت دارد؟
همه میخوان که فرزند‌‌شون رشد سالم داشته باشه، اما همیشه از رفتار یه کودک نمیشه فهمید که آیا اون داره یه مرحله عادی از رشد رو طی میکنه یا دچار ناهنجاری و اختلال خاصی شده. روانشناس کودک میتونه به شما در فهمیدن این تفاوت کمک کنه. شناخت الگو‌‌‌‌های روانشناختی طبیعی و غیر طبیعی کودک میتونه به والدین کمک کنه تا به بهترین شکل با فرزند خودشون ارتباط برقرار کنن و به او در هر مرحله جدید از رشد و پیشرفت کمک کنن.
همچنین روانشناس کودک میتونه رفتارهای ناهنجار رو زود تشخیص بده، و روی تشخیص ریشه‌های مسائل رفتاری متداول مثل: اختلال یادگیری، بیش فعالی یا اضطراب کار کنه.
علاوه بر اینها روانشناس کودک میتونه به ارزیابی، تشخیص و جلوگیری از تاخیر های رشد و ناهنجاری‌های رشدی مثل اوتیسم کمک کنه.
یک روانشناس کودک، متخصص رشد کودک است. روانشناس کودک، با کودکان و نوجوانان برای تشخیص و کمک به حل مسائلی که باعث بروز مشکلات عاطفی یا رفتاری در اونها میشه، همکاری میکنه. روانشناسی کودک اهمیت زیادی داره چون به ما کمک میکنه به بهترین شکل از کودکان حمایت کنیم تا به افرادی مستقل و محکم تبدیل بشن. در نتیجه روانشناسی کودک والدین و معلم‌ها رو راهنمایی میکنه تا کودکان رو بهتر درک کنن و بهترین راه حمایت و مراقبت از آنها رو پیدا کنن.
۵ حوزه اصلی روانشناسی کودک
۱. رشد
۳ دسته اصلی رشد کودک
رشد جسمی به تغییرات بدنی اشاره داره که به طور کلی در یک توالی قابل پیش‌بینی و با ثبات پیش میره.
رشد شناختی یا فکری فرآیندی است که کودکان برای به دست آوردن دانش از اون استفاده میکنن که شامل زبان، اندیشه، استدلال و تخیل است.
رشد اجتماعی و عاطفی بهم پیوسته هستن و غالباً در کنارهم قرار میگیرن. یادگیری ارتباط با دیگران بخشی از رشد اجتماعی کودک است، در حالی که رشد عاطفی شامل شناخت و ابراز احساسات است. اعتماد، ترس، اعتماد به نفس، غرور و شوخ طبعی همه بخشی از پیشرفت اجتماعی-عاطفی فرد هستن.
در روانشناسی کودک این تقسیم بندی‌ها تنها برای درک راحت‌تر انجام شده ولی در حالت کلی زمینه‌های رشد جسمی، شناختی و عاطفی-اجتماعی رشد کودک به هم پیوند خوردن. رشد و پیشرفت در یک حوزه میتونه به شدت بر حوزه دیگه تاثیر بذاره.
به عنوان مثال، نوشتن کلمات نیاز به مهارت های حرکتی خوب و مهارت های شناختی زبان داره. علاوه بر حوزه‌های مختلف رشد، تحقیقات روانشناسی کودک نشون دادن که رشد از یه سری اصول والگوهای اصلی پیروی میکنه. فهم این اصول تاثیر زیادی برنحوه مراقبت از فرزندان و آموزش اونها داره.
۲. نقاط عطف رشد
نقاط عطف رشد روشی مهم برای سنجش پیشرفت کودک در چندین زمینه مهم رشد است. نقاط عطف به عنوان ایستگاه بازرسی در رشد کودک عمل میکنن تا مشخص کنن کودک در یک سن خاص به طور متوسط، قادر به انجام چه کاری است.
شناختن نقاط عطف در سنین مختلف به روانشناس کودک کمک میکنه تا رشد عادی کودک رو بسنجه و مشکلات بالقوه‌ای که میتونن رشد طبیعی رو به تاخیر بندازن، شناسایی کنه. به عنوان مثال، کودکی که ۱۲ ماه داره، میتونه با گرفتن چیزی، روی پاهای خودش بایسته و وزن خودش رو تحمل کنه. بعضی از کودکان در این سن حتی میتونن راه برن؛ اگه کودکی به ۱۸ ماهگی برسه اما هنوز قادر به راه رفتن نباشه، میتونه نشون دهنده مشکلی باشه که به بررسی بیشتر نیاز داره.
۴ دسته اصلی نقاط عطف رشد
نقاط عطف فیزیکی: که مربوط به مهارت‌های فیزیکی ظریف یا پیچیده میشه. نمونه این مهارت‌های حرکتی شامل نشستن، راه رفتن، گرفتن چیزی در دست و کشیدن اشکال میشه.
نقاط عطف شناختی یا ذهنی: که به توانایی کودک برای تفکر، یادگیری و حل مشکلات اشاره داره.
نقاط عطف اجتماعی-عاطفی: مربوط به توانایی رشد کودک در ابراز احساسات و پاسخگویی به تعاملات اجتماعی است.
نقاط عطف ارتباط و زبان: که کودک را درگیر ارتباط کلامی و غیر کلامی میکنه.
۳. رفتار
همه کودکان گاهی ممکنه شیطون باشن و اذیت کنن. درگیری بین فرزندان و والدین یک موضوع طبیعی و اجتناب‌ناپذیره، چون کودکان دارن تلاش میکنن استقلال خودشون رو تقویت کنن و هویت خودشون رو توسعه بدن. این رفتارها بخشی عادی از روند رشد کودک است.
با این حال، بعضی از کودکان رفتارهایی نشون میدن که نوعی هنجارشکنی برای رده سنی اونها تلقی میشه. درحقیقت، مسائل رفتاری شایع‌ترین دلیلی است که والدین رو به این فکر میندازه که از یه روانشناس کودک کمک بگیرن. روانشناسی کودک شامل کشف و بررسی همه ریشه‌های احتمالی مسائل رفتاری، از جمله اختلالات مغزی، ژنتیک، رژِیم غذایی، استرس و سپس درمان کودک بر اساس تشخیص مشکل است.
مسائل رفتاری میتونن مشکلاتی موقتی باشن که معمولاً با موقعیت‌های استرس زا در ارتباط هستن. به عنوان مثال: تولد خواهر یا برادر، طلاق پدر و مادر یا فوت یکی از اعضای خانواده (بهتون پیشنهاد میکنم پستی که راجع به مشاوره خانواده است رو مطالعه کنین)
از طرف دیگه، مسائل رفتاری شامل الگویی از رفتارهای خصمانه، تهاجمی یا مخرب است. شایع‌ترین اختلالات رفتاری مختل کننده شامل اختلال نافرمانی مقابله ای یا اختلال نافرمانی-چالش گرایانه (ODD)، اختلال سلوک یا اختلال رفتار (CD) و اختلال نقص توجه و بیش فعالی (ADHD) هستن. این سه اختلال رفتاری میتونن با مشکلات عاطفی و اختلالات خلقی تشدید بشن.
۴. احساسات
رشد عاطفی شامل یادگیری احساسات است، یعنی کودک احساسات شخصی خودش و دیگران رو میشناسه و راه‌های مدیریت احساسات رو یاد میگیره.
روند پیچیده رشد عاطفی از دوران نوزادی شروع میشه و تا بزرگسالی ادامه داره. اولین احساساتی که در نوزادان قابل تشخیص است شامل شادی، عصبانیت، اندوه و ترس است. بعداً هرچی کودکان بزرگ‌تر میشن احساسات پیچیده تری در اونا شکل میگیره مثل کمرویی، تعجب، سرخوردگی، خجالت، شرم، گناه، غرور و همدلی. و به دنبالش شرایطی که واکنش های عاطفی فرد رو تحریک میکنن هم دچار تغییر میشن.
یادگیری تنظیم و کنترل احساسات، برای بعضی از کودکان دشوارتر از سایرین است. این تفاوت ممکنه به دلیل خلق و خوی عاطفی خاص اونها باشه. بعضی از کودکان به راحتی احساسات خودشون رو بروز میدن، و تمایل دارن از نظر عاطفی واکنش بیشتری داشته باشن، در نتیجه آروم کردن اونها سخت‌تره. کودکانی که واکنش های عاطفی بیشتری از خودشون نشون میدن، سریع تر و راحت‌تر از کودکان دیگه اضطراب میگیرن.
یک روانشناس کودک ابتدا دلایلی رو که باعث شدن کودک در بیان و تنظیم عواطف خودش دچار مشکل بشه، شناسایی میکنه. بعد استراتژی‌هایی رو برای کمک به کودک طراحی و پیاده میکنه تا به اون یاد بده چطور احساساتش رو بپذیره و پیوند بین احساسات و رفتارش رو بفهمه.
۵. اجتماعی شدن
رشد اجتماعی ارتباط نزدیکی با رشد عاطفی داره. جامعه پذیری شامل دست پیدا کردن به ارزش‌ها، دانش‌ها و مهارت‌هایی است که به کودکان این امکان رو میده تا به طور موثر با دیگران ارتباط برقرار کنن و به طور مثبتی با خانواده، مدرسه و جامعه تعامل داشته باشن.
رشد اجتماعی یک روند مداوم است و دوره کودکی یک دوره مهم و تاثیر گذار برای رشد اجتماعی محسوب میشه و به همین دلیل امروزه روانشناسی کودک اهمیت بسیار بالایی پیدا کرده. یکی از اولین و مهم‌ترین روابطی که کودکان تجربه میکنن، ارتباط با والدین یا کسانی است که قراره از اونها نگهداری کنن. کیفیت این رابطه، تاثیر قابل توجهی در رشد اجتماعی کودک در مراحل بعدی زندگی داره.
در این روابط، کودکان یاد میگیرن که چطور میتونن تعامل های اجتماعی رو با سایر فرزندان خانواده یا همسالان شروع کنن. اونها مهارت‌هایی رو برای مدیریت تعارضات به دست میارن مثل: نوبتی کردن، سازش و معامله.
روانشناسی کودک عواملی که ممکنه منجر به ناتوانی در پیشرفت مهارت های اجتماعی بشن رو بسیار متنوع معرفی کرده، از میزان عشق و محبت به کودک گرفته تا وضعیت اقتصادی و اجتماعی خانواده. کودکانی که در سنین پایین نتونن به درستی معاشرت کنن و مهارت‌های اجتماعی خودشون رو تقویت کنن، به مرور زمان در ایجاد و حفظ روابط رضایت‌بخش با دیگران به مشکل میخورن. و این ناتوانی در ایجد ارتباط موثر ممکنه تا دوران بزرگسالی هم ادامه پیدا کنه.
یک روانشناس کودک هنگام کار با کودکانی که برای برقراری ارتباط تلاش میکنن، سعی داره انگیزه‌های خصمانه و پرخاشگرانه کودک رو شناسایی و مهار کنه. روانشناس کودک به اونا یاد میده که چطور به روش‌های مناسب اجتماعی و در فعالیت‌هایی مفید و سازنده، ابراز وجود کنن مثل کمک کردن به دیگران، مراقبت از افراد دیگه، مشارکت در انجام یک فعالیت. در طی این آموزش، کودک تحت مشاوره روانشناس کودک یاد میگیره چطور در هر موقعیت احساسات سالم و واکنش های درست از خودش بروز بده.
سلام. یه دختر ۶ ساله احساسی دارم که خیلی مهربونه، خیلی فداکاره، همش از خوراکی هاش و وسایلش به همه میده و خیلی انرژی خوبی داره اما در عین حال خیلی هم مضطربه و از این سن استرس خیلی چیزا رو داره. نیاز داره ببرمش پیش مشاور؟ یعنی کمکی بهش میکنه؟ چون اینطوری واقعا هم من ناراحتم هم پدرش.
سلام. ما طبق علائمی که اشاره کردین میتونم بگم بله. روانشناسی کودک میتونه به شما و فرزندتون کمک کنه. این که یاد بگیرن احساسات خودشون رو تنظیم و کنترل کنن ممکنه برای عده ای از بچه ها سخت تر از بقیه باشه. مخصوصا بچه هایی که خلق و خوی عاطفی دارن. یک روانشناس کودک اول دلایلی رو که باعث شدن کودک در تنظیم عواطف خودش دچار مشکل بشه، شناسایی میکنه. بعد استراتژی‌هایی رو برای کمک به کودک طراحی و پیاده میکنه تا به اون یاد بده چطور احساساتش رو بپذیره و پیوند بین احساسات و رفتارش رو بفهمه.
سلام. من یه پسر ۱۰ ساله دارم که خیلی بی توجهه! بازیگوشه، مدام از این شاخه به اون شاخه میپره، یه کاری که بهش میسپرم اصلا نمیتونه کامل انجامش بده یا وقتایی که میره مدرسه خیلی اذیت میکنه منو سر تکلیف نوشتن. با چند نفر که مشورت کردم گفتن عادیه و اقتضای سنشه ولی مشاور مدرسشون گفت روانشناسی کودک به دردش میخوره. یعنی روانشناس کودک میتونه به فرزند من کمک کنه؟ نظر شما رو میخواستم بدونم.
سلام دوست عزیز. این علائم میتونن نشانه یه بیماری یا اختلال باشه و یا شیطنت های ساده کودکانه باشن. تشخیص این موضوع با روانشناس کودک بوده و پس از گرفتن شرح حال دقیق میسر است. توصیه میکنیم به راهنمایی مشاور مدرسه گوش بدهید.
سلام من پسر بچه ۱۴ ساله دارم که بخاطر اضافه وزن بالا هم خودش خواست هم ما بهش پیشنهاد دادیم رژیم بگیره. من حس میکنم بعد از این دوره یه سری اخلاقای خاص و عجیب پیدا کرده. طبیعیه؟ آیا به روانشناسی کودک نیاز داره؟
سلام. تشخیص این موضوع با مراجعه به روانشناس کودک امکان پذیر است. توصیه می کنیم این تغییر رفتار را حتماً جدی بگیرید. با آرزوی سلامتی و موفقیت
سلام. شب شما بخیر. ممنونم اطلاعات خوبی بودن. فرزند ۵ ساله ای دارم که بسیار روابط اجتماعی ضعیفی داره و یک بار هم روانشناسی کودک بردمش ولی اثری در حالش نکرد. میترسم این خصلت روی اون بمونه و آیندش رو تحت تاثیر قرار بده.
سلام دوست عزیز شب شما هم بخیر. داشتن روابط اجتماعی استاندارد در کودکان اهمیت بالایی داره و اگر بهش توجه نشه میتونه هم در کودکی و هم در تمام مراحل زندگی فرزندتون اثر بد بگذاره. توصیه ما این است که به روانشناس کودک مراجعه کنین و سعی کنین به طور مستمر جلسات روانشناسی کودک رو ادامه بدین تا نتیجه مطلوب رو بگیرین.
سلام ممنون از مقاله خوبی که نوشتین، من یه پسر بچه ۸ ساله دارم که مدام تو روابطش با دوستاش دچار مشکل میشه میخواستم بدونم آیا روانشناس کودک میتونه تو این زمینه به من کمک کنه؟ یعنی ممکنه رشد اجتماعی پسرم کامل نشده باشه؟ و این که روانشناس کودک میتونه به بچم یاد بده که چطوری احساساتش رو کنترل کنه؟
سلام خواهش میکنم ^--^ متاسفانه ما نمیتونیم تا وقتی که با کودک برخورد نداشتیم بگیم که رشد اجتماعی یا احساسی یا هرچیزی از کودک کامل نیست، بلکه این تخصص روانشناس کودک است و البته طبق گفته خودتون حتماً لازمه که به یه روانشناس کودک مراجعه کنین. در جواب سوال آخرتون هم باید بگم که بله وظیفه روانشناس کودک اینه که به بچه‌ها کمک کنه تا در رفتارهایی که ضعیف هستن، قوی بشن.